O fotografii Susan Sontag

„O fotografii” Susan Sontag wydana na rynku polskim po raz pierwszy od 23 lat. Pozycja klasyczna i obowiązkowa w bibliotece każdego humanisty.

Susan Sontag zaliczana jest do najważniejszych intelektualistek minionego stulecia. Urodziła się w 16 stycznia 1933 roku w Nowym Jorku. Była amerykańską pisarką, eseistką, krytyczką społeczną oraz aktywistką praw człowieka. Jej książki przetłumaczone zostały na ponad 30 języków. Urodziła się w nowojorskiej rodzinie żydowskiej jako Susan Rosenblatt. Nazwisko Sontag przejęła po ojczymie. Zmarła 28 grudnia 2004 roku w Nowym Jorku.

W latach 1987-1989 była prezesem amerykańskiego PEN Clubu. Na początku lat osiemdziesiątych określiła europejski komunizm jako „faszyzm z ludzką twarzą”. Latem 1993 roku wystawiła „Czekając na Godota” w oblężonym Sarajewie. W roku 2000 ukazała się jej powieść „In America”, której główną bohaterką jest aktorka Maryna Załężowska. Pierwowzorem dla tej postaci była Helena Modrzejewska. Książka nagrodzona została National Book Award dla najlepszej powieści historycznej.

Nagrody przyznane Susan Sontag to:
● 1978 National Book Critics Circle Award za „On Photography”
● 1990-1995 MacArthur Foundation genius grant
● 1992 Malaparte Prize (Włochy)
● 1999 Commandeur de l’Ordre des Arts et des Lettres (Francja)
● 2000 National Book Award za „In America“
● 2001 Jerusalem Prize
● 2003 Prince of Asturias Prize
● 2003 Pokojowa Nagroda Niemieckich Księgarzy (niem. 54. Friedenspreis des deutschen Buchhandels)

W twórczości Susan Sontag znajdują się powieści, eseje, sztuki teatralne oraz filmy. Najważniejsze z nich to:
● powieści:
1)    „Zestaw do śmierci”, wyd. pol. 1989.
2)    „Miłośnik wulkanów”, wyd. pol. 1997.
3)    „W Ameryce”, wyd. pol. 2003.
● eseje:
1)    „Notatki o kampie”, wyd. pol. w: „Literatura na świecie”, nr 9/1979
2)    „Przeciw interpretacji”, wyd. pol. w: „Literatura na świecie”, nr 9/1979
3)    „O fotografii”, wyd. pol. 1986
4)    „Choroba jako metafora” (1978)
5)    „Choroba jako metafora. AIDS i jego metafory”, wyd. pol. obydwie pozycje wydane razem w 1988
6)    „Where the Stress Falls”, 2001
7)    „Regarding the Pain of Others”, 2003
8)    “Regarding the Torture of Others”, 2004
● sztuki teatralne:
1)    “Alice in Bed”
2)    “Lady from the Sea”
● filmy:
1)    “Duet for Cannibals”, 1969
2)    “Brother Carl”, 1971
3)    “Promised Lands”, 1974
4)    “Unguided Tour”, 1983

Pod koniec października ubiegłego roku ukazała się na polskim rynku księgarskim pozycja będąca pierwszym od 23 lat wydaniem uważanej za najważniejszą w historii książki o fotografii. Jak głosi nota autorstwa Johna Bergera, jest to książka od której zaczynać będą musiały się wszystkie dyskusje na temat roli fotografii. Susan Sontag porusza w niej wiele bardzo istotnych wątków dotyczących fotografii właśnie oraz samego aktu fotografowania. W tym miejscu należy wspomnieć przynajmniej kilka z nich.

Autorka stwierdza w pewnym miejscu tekstu arbitralnie, że ostateczna mądrość obrazu fotograficznego kryje się w myśli zawartej w stwierdzeniu: „Oto powierzchnia. A teraz pomyślcie, a raczej wyczujcie to, co się pod nią kryje, jaka musi być rzeczywistość, jeżeli tak wygląda”. [Susan Sontag, O fotografii, przeł. Sławomir Magala, Wydawnictwo Karakter, Kraków 2009, s. 31] Sontag zauważa dalej, że fotografie, zdjęcia, które same z siebie nie są w stanie niczego wyjaśnić, „stanowią niewyczerpane źródło zachęty do dedukowania, spekulacji i fantazjowania”. [tamże] Zdjęcia – według Susan Sontag – dają swoim odbiorcom do zrozumienia, że poznają oni świat, jeśli przyjmą go takim jaki ujawnia się w obiektywie. Jednak tak naprawdę jest to przeciwieństwo poznania. Zaczyna się bowiem ono w momencie, gdy nie przyjmujemy rzeczywistości takiej na jaką wygląda.

W innym miejscu autorka tłumaczy czytelnikowi oraz odbiorcy fotografii urok zdjęć: „Urok zdjęć, ich atrakcyjność biorą się stąd, że podsuwają nam możliwość przyjęcia postawy konesera w odniesieniu do rzeczywistości i jednocześnie pozwalają nam na rozpustną akceptację świata. Ten wysmakowany stosunek do świata, dzięki ewolucji modernistycznego buntu przeciwko tradycyjnym normom estetycznym, jest głęboko powiązany z rozpowszechnianiem się tandety i kiczu. Niektóre zdjęcia, rozumiane jako indywidualne przedmioty, mają ostrość i słodki ciężar liczących się dzieł sztuki, lecz ich rozpowszechnianie stanowi de facto triumf kiczu. Nadmiernie ruchliwe spojrzenie fotografii przypochlebia się widzowi, stwarzając fałszywe wrażenie wszechobecności, mylące poczucie panowania nad przeżyciami.” [tamże, s. 92]

Autorka poddaje analizie także samo pragnienie robienia zdjęć: „Pragnienie robienia zdjęć jest właściwie niewybredne, gdyż fotografowanie utożsamia się obecnie z przekonaniem, że dzięki aparatowi wszystko można uczynić interesującym. Jednak owa cecha bycia interesującym, podobnie jak okazywanie człowieczeństwa, jest pozbawiona treści. Fotograficzne zawłaszczanie świata z jego nieograniczoną produkcją notatek o rzeczywistości sprawia, że wszystko staje się jednakowe." [tamże, s. 121]

Ważnym spostrzeżeniem Sontag jest zauważenie ukrytej zależności istniejącej między ciągle zwiększającym się technicznym wyrafinowaniem aparatów, a pragnieniem pewnej części twórców-fotografów: „Jednak w miarę jak rośnie wyrafinowanie, automatyzacja i dokładność aparatów fotograficznych, niektórzy fotografowie odczuwają pokusę rozbrojenia się albo uchodzenia za nieuzbrojonych i wolą podporządkować się ograniczeniom nakładanym przez przestarzałą technikę fotograficzną. Uważają oni, że bardziej prymitywny, prostszy sprzęt pozwoli uzyskać bardziej interesujące, pełne ekspresji zdjęcia, pozostawi więcej miejsca na twórczy przypadek. Odmowa wykorzystania wyrafinowanego sprzętu stanowiła dla wielu fotografów punkt honoru […]. Niektórzy pozostali przy wysłużonych aparatach o prostej budowie i trudnym do nastawienia obiektywie z czasów swej młodości, niektórzy nadal wykonywali odbitki w prostych ciemniach z paroma wanienkami, butelką wywoływacza i utrwalacza.” [tamże, s. 134]

Susan Sontag we właściwy sobie sposób, lekko zabarwiony ironią stwierdza, że „Podczas gdy robienie zdjęć wydaje się niemal obowiązkiem odbywających podróże, namiętne ich zbieranie pociąga zwłaszcza osoby, które tkwią – z wyboru, niemożności, przymusu – w czterech ścianach. Zbiory zdjęć mogą służyć jako świat zastępczy, pełen obrazów pochwalnych, pocieszających lub zwodniczych.” [tamże, s. 171]

Autorka zwraca także uwagę na nierozerwalne związki współczesnej fotografii z wojną: „Wojna i fotografia wydają się dziś nierozłączne, a katastrofy lotnicze i inne straszliwe wypadki zawsze przyciągają ludzi z aparatami fotograficznymi. Społeczeństwo, które za normę uznaje dążenie do unikania wszelkiej nędzy, niepowodzenia, bólu, nieszczęścia, które boi się choroby, a śmierć uważa nie za coś nieuniknionego i naturalnego, ale za okrutną, niezasłużoną klęskę, wytwarza ogromne zaciekawienie takimi sprawami, zaciekawienie zaspakajane częściowo wykonywaniem zdjęć. Poczucie, że nieszczęście nas nie dotyczy, podsyca zainteresowanie obrazami cierpień, a oglądanie takich obrazów wzmacnia poczucie, że nie doznajemy nieszczęścia. Dzieje się tak częściowo dlatego, że jesteśmy „tutaj”, a nie „tam”, a częściowo ze względu na nieuchronny charakter, jakiego nabierają wszelkie wydarzenia przekształcone w obrazy. W świecie realnym c o ś  s i ę  w ł a ś n i e  d z i e j e, a nikt nie wie, co się j e s z c z e  z d a r z y. W świecie obrazów c o ś  s i ę  j u ż  z d a r z y ł o i zawsze b ę d z i e  s i ę  d z i a ł o  w ten sposób.” [tamże, s. 177]

Umieszczona na końcu książki „Krótka antologia cytatów” na temat fotografii kryje lakonicznie ujęte podejście do współczesnej fotografii właśnie. Książkę i rozważania Susan Sontag można oprzeć – sądzę, że jak najbardziej można – na krótkim stwierdzeniu Roberta Franka: „Dziś można fotografować wszystko”. Całość tego zbioru esejów w mniejszym lub w większym stopniu jest nawiązaniem i rozwinięciem tego krótkiego, ale dosadnego stwierdzenia.

Źródła:
1)    http://wikipedia.org
2)    Susan Sontag, O fotografii, przeł. Sławomir Magala, Wydawnictwo Karakter, Kraków 2009.

Maciej Łopuszyński
25 stycznia, 2010 r.